понедельник, 20 февраля 2017 г.

Таямніца Міцкевіча "па кудзелі"-2 (з сайта выдання)

Таямніца Міцкевіча "па кудзелі"-2

№ 6 (1289) 11.02.2017 - 17.02.2017 г
Сенсацыйныя дакументы пра маці Адама Міцкевіча тычацца Міра
Чытачам “К” не трэба тлумачыць, хто такі Адам Міцкевіч і кім ён ёсць для Беларусі. Але па пытанні генеалогіі вялікага паэта і да нашага часу вядуцца спрэчкі, хоць, як падаецца, кропкі над “і” былі расстаўлены тройчы — у 1932, 1998 і 2016 гадах. Аўтар спадзяецца, што дыскусія пасля выхаду гэтага артыкула нарэшце спыніцца.

/i/content/pi/cult/624/13865/13-1.jpgХада па коле

У міцкевічазнаўстве пытанне паходжання маці паэта заўсёды было самым кантраверсійным. Не паддаецца ўліку колькасць аўтараў самага рознага паходжання і веравызнання, якія спрабавалі пераважыць шалі на свой бок, карыстаючыся самымі рознымі прыёмамі. Зразумела, што адпраўным пунктам для такой генеалагічнай “анархіі” стала адсутнасць дакладных звестак і пра маці Адама, Барбару, і пра яе бацьку Мацея Маеўскага, і пра бабулю паэта па кудзелі. Магчыма, даследчыкі, чые штабы былі па розныя бакі барыкад, не вельмі імкнуліся шукаць праўды. Бо яе знаходкі маглі “падпаліць” іх “справу жыцця”. Урэшце, шанц, што міцкевічазнаўцы шукалі, ды не маглі знайсці, таксама ёсць. Але, пагадзіцеся, тыя дасягненні, якімі карыстаецца сучасная гісторыя пытання, інакш чым сціплымі не назавеш. Бо было невядома дакладна ні калі і дзе нарадзілася Барбара з Маеўскіх, ні калі яе бацькі бралі шлюб. Нават невядома дакладна, калі яна ажанілася з бацькам будучай зоркі паэтычнага алімпа. Ці не зашмат таямніц на адну валоку? Таму аўтар палічыў немагчымым доўга трымаць “пад сукном” апошнія знаходкі.

Мізансцэна такая

Займаючыся генеалогіяй роду Рэйтанаў у архівах Беларусі, Польшчы, Літвы, Германіі (сам, а часам з дапамогай добрых людзей) я пачаў рабіць “на чорны дзень” нататкі на палях, датычныя нашых наваградскіх Міцкевічаў. За некалькі гадоў працы ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі іх назбіралася неблагая калекцыя. Гэта цікавыя дакументы не толькі Міцкевічаў, але і па Маеўскіх, Гарэшках (Арэшках) і іншых сваяках Адама. Па дасягненні “крытычнай масы” звестак у густым тумане пачалі прамалёўвацца контуры зацемненых месцаў радаводу паэта. І з асноўнымі вынікамі даследавання аўтар пазнаёміў чытача ў “К” № 8 і № 11 за 2016 год. Нагадаю асноўны змест артыкулаў гадавой даўніны.
Існуе чутка, нібыта маці Адама Міцкевіча паходзіла з роду Маеўскіх, яўрэяў-неафітаў, паслядоўнікаў “месіі” з Цярнопальшчыны, Якуба Франка, якія ўслед за сваім правадыром прынялі хрост. Пра мітуслівы дух Франка, што, акрамя веры бацькоў, нейкі час быў мусульманінам, каталіком, а потым прадэклараваў расійскім уладам прагу прыняць праваслаў’е, напісана нямала. Але дакументаў, якія сведчылі б пра “франкізм” Барбары або яе бацькоў, апалагеты гэтай канцэпцыі так і не прадставілі. Іх зброя — чуткі. Нягледзячы на гэта, “факт” быў нават замацаваны на старонках некаторых энцыклапедый.
На карысць погляду, што Мікалай Міцкевіч узяў жонку з мясцовага наваградскага шляхецкага роду Маеўскіх, якія былі ў сваяцтве з Гарэшкамі, наўпрост ці ўскосна сведчылі некаторыя дакументы, успаміны і творы паэта (напрыклад, “Пан Тадэвуш”), апублікаваныя яшчэ ў ХІХ стагоддзі. У 1932 годзе прафесар Лапацінскі напісаў некалькі артыкулаў на падставе сваіх знаходак у віленскім архіве, дзе ў той час знаходзілі кнігі гродскага і земскага судоў Наваградскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. Упершыню з дня смерці паэта за ягоны радавод узяўся сапраўдны навуковец, які ў агульных рысах давёў: род Маеўскіх гербу “Стары конь” сваімі каранямі сягае ў тыя часы, калі яшчэ не нарадзіліся бацькі “месіі”. Сенсацыйныя звесткі патанулі ў крытыцы з боку тых, хто трымаўся за чуткі, як за ратавальны круг. Таму на доўгі час даследаванне Лапацінскага, як мне падалося, выпала з кола зроку міцкевічазнаўцаў. Прынамсі, амаль ніхто не спасылаецца на яго артыкулы. У 1999 годзе наш сучаснік, вядомы беларускі гісторык Сяргей Рыбчонак, напісаў для польскага альманаха навуковы артыкул, у якім на падставе архіўных матэрыялаў распавёў чытачу пра Маеўскіх гербу “Стары конь”. Толькі больш змястоўна. Што праўда, аўтар не сцвярджаў, што Маеўскія гербу “Стары конь” з’яўляюцца продкамі Барбары, бо гісторыку не хапала неабвержных доказаў. Не пераймаючыся гэтым, адказныя за выпуск альманаха дадалі гучны загаловак — “Продкі Адама Міцкевіча па кудзелі”, з чым і выпусцілі джына з пляшкі. Так, артыкул грымнуў у Польшчы як сапраўдная сенсацыя, але праз пэўны час непрымірымыя “праціўнікі” вярнуліся ў свае штабы. Наогул, такія жарсці нам, беларусам, могуць падацца дзіўнымі. Асабліва, калі гаворка ідзе пра Міцкевіча, нашага земляка. Мы, як лёгка можна заўважыць, не дыскутуем пра падобныя рэчы ў СМІ, бо і веды “матэрыі” слабаваты, і дыскутаваць асабліва няма дзе. Што казаць, калі нават на ўзроўні дыскусіі дакладнае паняцце “Пантэон нацыянальных герояў” у нас, лічы, адсутнічае.
Што ж да майго ўласнага даробку, то з тых артыкулаў чытачы маглі даведацца і пра Маеўскіх, якія на Наваградчыне вядомы з 1670-х (!), і пра Гарэшкаў, з якіх паходзіла маці Барбары — Ганна, і пра Эйдзятовічаў, з якіх паходзіла Сузана, яе бабка. Было прыведзена шмат новых і цікавых звестак, неабходных для разумення, на якіх падвалінах вырас геній нашага пявуна. І тым не менш, як пісаў у свой час сп. Рыбчонак, “цень незадавальнення застаўся” і ў мяне. Таму пошук быў працягнуты.

Апошні бастыён

Дакументамі, якія маглі пераканаць нават крайніх скептыкаў, павінны былі стаць метрыкі хросту Барбары і шлюбу яе бацькоў — Мацея Маеўскага (будучага эканома ў Вузлоўскіх) і Ганны з Гарэшкаў, ротмістроўны наваградскай. У 1993 годзе Сяргей Рыбчонак у сваім артыкуле “Радавод Міцкевіча” напісаў так: “Аўтар, зразумела, і не марыў знайсці метрыку аб хрышчэнні маці Адама. Барбара нарадзілася каля 1767 года, а адпаведных дакументаў таго часу захавалася вельмі мала”. Сапраўды, сярод метрычных кніг, якія захоўваюцца ў НГАБ, кнігі хростаў-шлюбаў-пахаванняў Наваградскай парафіі, на тэрыторыі якой, як падавалася, маглі жыць Маеўскія, захаваліся толькі познія, самага канца XVIII і ХІХ стагоддзяў. Таму нават метрыка шлюбу бацькоў паэта (кан. 1795 — пач. 1796 гг.) пакуль што навукоўцамі не знойдзена. Цікава, што гісторыкамі-міцкевічазнаўцамі не знойдзена аніводная кніга, як мінімум з трох, рэгістрацыі шлюбаў. Трох, бо з арыгінальнай кнігі, якая захоўвалася на месцы, рабіліся копіі (часам добра скарочаныя ашчадным пісарам), якія адсылаліся ў вышэйшыя інстанцыі. Пры стварэнні копій маглі знікнуць нечытэльныя імёны, тытулы асобаў, дадатковыя асістэнты пры хросце, якіх у шляхты магло быць і некалькі параў. Не так даўно давялося бачыць арыгінальны запіс 1802 года аб хросце, які ледзь змясціўся на аркушы фармату А4. Пры скароце ж ён мог бы змясціцца на далоні ахрышчанага дзіцяці.
І вось гэтыя наваградскія “тры кнігі”, якія маглі быць у розных архівах розных краінаў, знікаюць без следу. Разам з кнігамі рэгістрацыі хростаў і пахаванняў. Але сум ад такой навіны доўжыўся нядоўга, бо неўзабаве саступіў месца веры і надзеі. З судовых справаў, якія датычыліся Маеўскіх і Гарэшкаў, удалося дакладна лакалізаваць месца, дзе ўпершыню сышліся Мацей і Ганна. Ім стаў фальварак Абрынка, які і зараз не так блізка ад Наваградка, а ў тыя часы дарога заняла б цэлы дзень, каб хто наважыўся ехаць конем.
Ад здагадкі да разгадкі шлях таксама быў няблізкі. Як высветлілася, “згубіліся” не толькі кнігі Наваградскай парафіі за ўсё XVIII стагоддзе, але іншых парафій Наваградскага дэканата Наваградскага павета. Надзея была на замежныя архівы, першым кандыдатам з якіх стаў Дзяржаўны гістарычны архіў у Літве (LVIA). І Вільнюс напоўніцу аддзячыў за ўвагу да сябе.

На Міры сышоўся клінам…

У кастрычніку 2016 года пры пераглядзе парафіяльных кніг касцёла ў Міры, да якога “належала” Абрынка, былі зроблены сенсацыйныя адкрыцці.
Можна верыць у тое, што толькі дзякуючы апрацаваным раней дакументам, удалося выйсці на след, але і фактару шанцавання выключаць нельга. Бо і гэтыя кнігі маглі пайсці дымам ці аказацца проста недасяжнымі даследчыку. Ці пры праглядзе ледзь чытэльных “мультыкаў” (адфатаграфаваныя на плёнку справы) праз падрапанае шкельца апарата можна было проста прапусціць замыленым вокам неабходны дакумент. Дарэчы, шмат што пры першым праглядзе і было прапушчана. Але зробленыя на ўласны фотаапарат здымкі дазволілі потым вярнуцца да “пошуку” і ў спакойнай атмасферы заняцца расчытваннем дакументаў. На вялікае шчасце даследчыкаў, у архівах Літвы, Польшчы, а з нядаўняга часу і ў Расіі дазволена фатаграфаваць дакументы, чаго пакуль, на жаль, нельга ў беларускіх.
І раптам, як з рогу: метрычныя запісы хросту Барбары, яе брата і сясцёр, яе дзядзькаў і цётак, яе шлюбу з Мацеем Маеўскім, шлюбу яе бацькоў Гарэшкаў і яшчэ неверагодная колькасць розных метрык, датычных гэтых двух родаў. Гэта быў сапраўдны скарб! І які адкрыў шмат новых старонак і патаемных дзверцаў міцкевічазнаўства.

Гарэшкі, Маеўскія, Міцкевічы

Каб чытачу было больш зразумела, хто і ў якой ступені сваяцтва знаходзіцца, нагадаю, што Адам быў сынам Мікалая Міцкевіча і Барбары з роду Маеўскіх. З генеалогіяй гэтых двух родаў, пасля артыкулаў спадара Рыбчонка, як быццам асаблівых пытанняў не ўзнікала. Хоць і тут нам цяпер таксама ёсць шмат чаго дадаць або ўдакладніць. Вось так, па ўдакладненні, выглядае, напрыклад, невялічкі эпізод радаводу “ключавога” з дзядоў паэта.
Мацей Маеўскі, бацька Барбары, быў сынам Міхала і Багумілы з Вольскіх. Ад гэтага трэцяга шлюбу Міхал меў яшчэ аднаго сына, Тадэвуша, забітага ў маленстве ў 1737 годзе братам Міхала, Юрыем. Старэйшых братоў Мацея, Тыбурцыя і Алойзыя нарадзіла другая жонка, Чаркаская (або Чаркоўская). Кім быў бацька Міхала і Юрыя — Казімір, Станіслаў, Юры ці Ян Маеўскія, якія жылі ў 1670 — 1680-х у фальварку Бердаўка, пакуль дакладна адказаць немагчыма. Больш востра стаяла да нядаўняга часу пытанне генеалогіі Гарэшкаў і Эйдзятовічаў. Але і яно цяпер пастаўлена на службу навуцы.
А цяпер уласна да сенсацый. Першай з якіх стаў метрычны запіс аб шлюбе дзядоў Адама Міцкевіча “па кудзелі”.
2 кастрычніка 1763 года ў фальварку Абрынка (блізу мястэчка Турэц), Мацей узяў шлюб з Ганнай з роду Гарэшкаў. Сведкамі былі Ян Скарынскі і Міхал Дзюрдзяеўскі.
Акрамя Ганны, яе бацькі Язэп-Станіслаў Гарэшка і Сузанна з Эйдзятовічаў мелі дачку Барбару (1742) і сыноў Паўла (1734) і Аляксандра (1739). Ганна была ахрышчана як Кацярына-Ганна, 8 мая 1732 года. Хрост адбыўся ў Міры (!), у касцёле святога Мікалая.
Пасля заўчаснай смерці бацькі Ганны, Язэпа Гарэшкі, войскага мельніцкага (сын Мельхіёра, войскага мельніцкага, і Петранэлы з Санкевіча, якая памёрла ў 1745 годзе ва ўзросце 70 гадоў), яе маці 6 лютага 1746 года ажанілася з Мацеем Забельскім, лукомскім лоўчым.
Дзяцей таксама было нямала — Разалія (1746), Францішка-Марыяна (1753), Ян-Непамук (1748), Адам (1750), Феліцыян (1758). У 1756 годзе ў гэтай сям’і, як і ў 1737 годзе ў Маеўскіх, здарылася сапраўдная трагедыя. Сын Сузанны ад першага шлюба Аляксандр разам з паплечнікамі ўчыніў разбойны наезд на дом сваёй маці. Мацей і Сузанна былі бязлітасна збітыя. Прычым Мацей так моцна пасечаны шаблямі, што яго кінулі збіваць, мяркуючы што ён не “жылец”. Але да малога Адама лёс у той дзень быў нялітасцівы. Хлочык быў так “забіты” дзвярыма, што праз тры дні развітаўся з гэтым светам.
Дарэчы, пасля “экзекуцыі” сваякоў, уся іх рухомая маёмасць (уся-уся, як засведчана ў судовых актах), была вывезена да фальварка Макраны, дзе “сірата пры жывой маці” Аляксандр быў пад апекай сваіх сваякоў.
Што прымусіла пайсці Гарэшку на такі дзікунскі, вар’яцкі ўчынак? Адказу на гэта мы не маем. Але, нягледзячы на суровы судовы прысуд (штраф, баніцыя і інфамія), Аляксандр Гарэшка разам з хаўруснікамі працягваў і далей фігураваць у крымінальных хроніках ваяводства. Балазе, такія справы, як гэта, былі штодзённымі для таго часу.
Як мы ведаем з метрык смерці Барбары Міцкевіч, маці паэта, а іх існуе 2 (у адной з іх яна названа Разаліяй), яна памерла 9 кастрычніка 1820 года, маючы на той момант “53 гады”. Пахавалі яе 11 кастрычніка на наваградскіх дамініканскіх могілках. Выпадала, што нарадзілася яна недзе ў 1767 — 1768 гадах. Ведалі мы і пра яе сястру Марыяну, якая не раз асіставала на хростах дзяцей Міцкевічаў. Марыяна была доўгі час ахмістрыняй у Рутковічах, фальварку Адама Вярэйскага (дзядзька Анэлі Узлоўскай, хроснай Адама Міцкевіча), а потым пайшла замуж за Язапата Тулоўскага.
Галоўнай жа сенсацыяй ёсць дакумент 1769 года, які на маю просьбу пераклаў з лаціны спадар Алесь Жлутка: “У фальварку. [Ск]епеяў 8-га дня. Над ахрышчанымі летась 18 чэрвеня ў патрэбе з адной вады двайнятамі (блізнятамі)-немаўлятамі, дочкамі законных сужэнцаў, менавіта Мацея Маеўскага і Ганны давяршыў абрады хросту Антоні Клочка. Першай з іх даў імя Барбара, пры сведках Ігнаце Корсаку і Тэрэзе Вайніловічавай, а другой — імя Мар’яна, пры сведках Міхале Вігоцкім з Мар’янаю Іваноўскай”.
Як вынікае з метрычнага запісу, сёстры нарадзіліся ў сярэдзіне чэрвеня 1769 года і былі спачатку ахрышчаныя адной вадой. І толькі 8 кастрычніка хрост быў дапоўнены святым алеем. Вельмі цікава, што сёстры былі блізнятамі або двайнятамі!
Лішне казаць, што гэтыя звесткі сапраўды маюць для міцкевічазнаўцаў усяго свету вельмі вялікае значэнне. Як мы бачым, шляхецкае паходжанне ўсіх сваякоў Адама Міцкевіча па маці даводзіцца шэрагам дакументаў. Тое самае тычыцца і продкаў паэта “па мячы”, нягледзячы на няўдалую спробу абвінаваціць іх аднойчы ў “сялянскім паходжанні”.
Аўтар: Зміцер ЮРКЕВІЧ
калумніст газеты "Культура", арт-куратар

1 комментарий:

  1. Thanks for sharing, nice post! Post really provice useful information!

    FadoExpress là một trong những top công ty chuyển phát nhanh quốc tế hàng đầu chuyên vận chuyển, chuyển phát nhanh siêu tốc đi khắp thế giới, nổi bật là dịch vụ gửi hàng đi đài loan và dịch vụ gửi hàng đi canada uy tín, giá rẻ

    ОтветитьУдалить