Маніфэст Тадэвуша Рэйтана

Тэкст неверагодна актуальны, хоць яму больш за сорак год.

Як можна меркаваць, паўстаў ён наконадні VII з'езда беларускіх пісьменнікаў, які адбыўся ў траўні 1976 года.

Сціплыя спробы ўстанавіць аўтарства гэтай адозвы да пісьменнікаў вынікаў не далі. Але, хачу , каб на гэты тэкст звярнулі ўвагу "караткевічазнаўцы". А таксама тыя, хто прысутнічаў на з'ездзе, памятае тыя падзеі , і , магчыма, мае арыгінал.

Справа ў тым, што наколькі мне вядома, Уладзімір Караткевіч быў адзіным, хто яшчэ ў 1959 і 1962 згадаў у сваіх творах постаць Тадэвуша Рэйтана. Ці, быў яшчэ нехта? Баюся, што не. Інакш, мяркую, я б ужо даведаўся.

Ці, мог Караткевіч, пад псеўданімам "Тадэвуш Рэйтан", так смела выступіць супраць палітыкі русіфікацыі? Ці, усё ж, гэта была іншая асоба? Тады, калі ведаеце, падзяліцеся думкамі.

Буду ўдзячны за распаўсюд і заўвагі. Пра памылкі-абдрукоўкі нават не пытаюся. І на гэты конт можаце не пісаць. Проста, калі ласка, самі выпраўце.

Мар’ян Б.

Успаміны з нядаўняй мінуўшчыны

У 70-тых гадах, калі паўсюдна бурылі стары Менск і знішчалі нашую спадчыну, пераехаў Саюз пісьменнікаў БССР у новы будынак – дом літаратара. Стары гістарычны будынак, ля тэатра Янкі Купалы, у якім месціўся саюз перад гэтым, знеслі, каб не займаў прасторы перад гэтым гмахам ЦК КПБ. Здаецца, ніхто тады не за гэты помнік не ўступіўся. У Доме літаратара якраз размяркоўвалі кабінеты сакратарам саюза. Не да гэтага было.

Тады, у 70-х гадах, Саюз пісьменнікаў БССР інтэнсіўна разбэшчваўся бюракратызмам. Чынавецтва адкрыта падкуплівала і перакуплівала пасрэдных і нават таленавітых майстроў пяра., спакушала іх матэрыяльным дабрабытам, пасадамі, узнагародамі, перспектывай публікацый алілуйскай хлусні і пустазвонства. У гэты перыяд набрала моц у пісьменніцкім асяроддзі агрэсіўная шэрасць, а сам Дом літаратара пераўтварыўся ў чынавецкі асяродак.

У сярэдзіне мінулага дзесяцігоддзя мне зрэдку даводзілася бываць у тым доме. Трапіць “іншаму” ў Саюз пісьменнікаў было тады не так проста. Калі ўваходзіў, справа была невялікая службовая вопратня, тэлефоны, сігнальны пульт, сядзеў міліцыянер і абавязкова адна-дзве кабеты гадоў пад 50 з хамскім выглядам і манерамі, па якіх адразу пазнаеш расіек супрацоўніц КДБ. Яны аглядалі наведніка з падазрэннем і пыталіся : “Вы к кому?”.

На другім паверсе ў файе таўкліся часам пісьменнікі ці выходзіў пакурыць са свайго кабінету які-небудзь сакратар, пагаманіць ад суму на беларуска-расійскай трасянцы. Мова беларуская паступова забывалася ў гэтым доме. Поўна там было нейкіх дамачак, баб, сакратарак, машыністак, шмат розных адміністратараў з паўкоўніцкімі каркамі і чырвонымі тварамі. Усе яны стваралі тут дружны расійскі галас і шум: трымаліся як у сябе дома, на беларускую гаворку рэагавалі з маўклівай ненавісцю. “Здрасте”, кажуць на “добры дзень”.

Поўна было казённага “жаночага персаналу” у прыёмных танкаў і шамякіных, якія /кабеты, значыць/ слоўца беларускага не скажуць, хоць ты з імі поўдня гавары. Сакратары і ўвогуле саноўныя пісьменнікі адчувалі сябе ў гэтай задушлівай атмасферы, як мне падалося, зусім добра, паводзілі сябе як вялікія начальнікі.

Тады, наколькі мне вядома, ніводны сын і ніводная дачка пісьменніцкіх саноўнікаў не размаўлялі па-беларуску, не ўжывалі роднай мовы ў сям’і. Мяркую, што і цяпер гэтак. Быў я тады неяк на афіцыйным літаратурным вечары, прысвечаным памяці Аркадзя Куляшова. Ягоная дачка, жонка , сваякі выступалі і гаварылі толькі па-расійску. У тыя часы ў Доме літаратара нават у паветры адчувалася атрута маразму і нацыянальнай дэградацыі.

У такіх умовах у 1976 годзе адбываўся VII з’езд пісьменнікаў. Тады на з’ездзе распаўсюджваўся нейкі аддрукаваны на машынцы ліст аб ратаванні мовы, падпісаны Мацеем Бурачком і напісаны ў ягоным стылі. Пазьней мне трапілася ў рукі адозва да з’езда, падпісаная асобай не менш гераічнай у нашым пакутным і слаўным пантэоне – Тадэвушам Рэйтанам. Прапаную тэкст гэтай адозвы:

Адозва да з’езда пісьменнікаў Беларусі

“Не пакідайце ж мовы нашай

беларускай, каб не ўмерлі”

Францішак Багушэвіч

Беларускія пісьменнік! Гнаша дарагая бацькаўшчына, наша старажытная і несмяротная , наша родная мова, наш народ, мы ўсе беларусы, перажываем страшны час нашай гісторыі. Ні 1794, ні 1839, ні1863, ні ліхалецце ХІХ ст., ні 1930, ні 1937 не параўнальная. Як пад кулямётамі, як ў агні масавых экзэкуцый, як у брацкіх магілах 1941-1944-га гінуў кожны чацвёрты беларус, гінуў цялесна , каб у памяці народнай уваскрэснуць навекі ў славе, так цяпер , пад апакаліптычнымі гусеніцамі чыноўніцкага “прагрэсу”, які Вам загадана ўслаўляць, гіне духоўна кожны першы.

Некаторыя патрабуюць дакладнай статыстыкі русіфікацыі, лічбаў шавінізму, працэнтаў дэнацыялізацыі і гвалту. Тады б, здаецца, гаварылі доказна, з бухалтарскай дзелавітасцю, лакейскай смеласцю, хітра і разумна.

“Лысагорцы!” – скажам такім, - на неба гляньце, яно блакітнае! Зірніце на вокны сваіх кабінетаў, расплюшчыце вочы, паслухайце! Дзе наша мова? У інстытутах?! У школах?! Ні ў водным беларускім горадзе няма больш ніводнай беларускай школы. Іх зачынілі. Беларускіх школ з кожным годам меншае на вёсцы. Іх зачыняюць асцярожна, спакваля…

Радуйцеся, Мікалай першы і Мікалай апошні, пан Мураў’ёў і пані” единая, неделимая и протчая» , спявайце пад сурдзінку белагвардзейскія трубы і шарманчыкі, тапёры і славаблуды, слаўце тых, што “спасли Россию”.- На ўсіх скрыжаваннях нашай Беларусі распусна і нахабна, патаемна і адкрыта рыпіць гэтая іхняя тапёрная музыка.

Што мы можам, чым кіруем і што маем? Нацыянальную эканоміку? Сельскую гаспадарку? Лясы, нафту, рабочую сілу? Аўтаномію культуры? Нацыянальную культуру? Нацыянальную свабоду творчасці, навуку, мастацтва? Нацыянальную асвету, адукацыю, выхаванне? Наша эканоміка – каланіяльная, прадуктамі наўай развітай сельскай гаспадаркі мы не распараджаемся, а працавіты наш селянін /”дурны мужык”/, сённяшні запрыгонены калгаснік і сённяшні рабочы нават не здагадваюцца, колькі легіёнаў ад гультайства і нуды, там, “в России-матушке» прапівае працу яго рук і колькі збанкрутаваных палітычных авантур у Азіі, Афрыцы, Паўднёвай Амерыцы, Еўропе аплаціў ён потам сваім і мазалём.

А ці задумваемся мы, чаму па колькасці насельніцтва эксперыментальная рэспубліка наша не дасягнула даваеннага ўзроўню? Што, у нас не родзяцца дзеці? Дзе знікае і куды плыве наша галоўная вытворчая сіла нацыянальнай эканомікі – рабочыя рукі? Туды ж, у “матушку”. На месца наўых мігрантаў, беларусаў, прысылаюцца “со всей необъятной России», сотнямі тысяч валяць сюды паміраць, сачыць і бэсціць натоўпы адстаўнікоў і розных спецыялістаў, шукальнікаў зямлі, дзе каўбасы паболей.

У нацыянальным мастацтве – зялёная вуліца толькі нацыянальнай прафанацыі. Наша гуманітарная навука дэюільная, а казённыя адэпты яе, стаўленнікі і здраднікі, законнікі і згоднікі, сокі, майстры дэмагогіі і даносаў, ашалелі ад страху перад прывідам “нацыяналізму”, перад святлом гістарычнай праўды.

Нацыянальнай асветы ў нас ужо няма. Нацыянальнай адукацыі не існуе. Нацыянальная культура ў загоне. Замест яе насаджаецца прафанацыя і эрзац. Беларуская мова рознымі спосабамі і хітрыкамі выганяецца адусюль. А там, дзе яна хоць крышку трымаецца /радыё, прэса/, там свядома замяняецца казённа-чыноўніцкім жаргонам, замешаным на расійскім сінтаксіме і кальках. Гэта палітыка. Тут існуюць табу і вета, якія маюць больш катэгарычную сілу, чым забаронены для ўжытку спіс беларускіх дзеячоў, складзены ў Галоўліце. На гэтую садысцкую ідэю дэнацыялізацыі беларускай мовы працуюць навукова-даследчыя інстытуты і ўніверсітэцкія кафедры.

Як жа дайшлі мы да такога жыцця?! Як ваду п’ем і хлеб ядзім?! Як у вочы глядзім?! Азірнемся, дзе нашы мудрацы, дзе нашы прарокі, правадыры і героі?! Хто мы цяпер і куды мы ідзем?! Як жа мы дажылі да такога стану, што вымушаны яшчэ даказваць, што мы –людзі!? Дакажы, што тваёй нацыі патрэбна яе нацыянальная мова. Дакажы, што гэта пытанне нацыянальнай кампетэнцыі і нічыё іншае. Дакажы, што гаспадар у сваёй хаце не пытаецца ў гасцей, дзе яму сядаць. Дакажы і пацвердзі. І знаходзяцца, што даказваюць, што “я” гэта “я”, а не “ты”.

Якія патрэбны лічбы і працэнты, калі з нас здзіраюць скуру пад гром дэмагогіі, калі наш народ укрыжоўваюць пад салодкую музыку звышхлусні. І наш народ разам з намі прымушаюць піць гэтую атруту з гэтай атрутнай студні.

Цяпер не ХІХ стагоддзе. Цяпер нас атручваюць пад выглядам прагрэсу. Да паслуг тэлебачанне і асвета, адукацыя і прэса, ідэалогія і прапаганда, эканоміка і горадабудаўніцтва, чыгункі і шасейныя дарогі, радыё і тэлеграф, авіяцыя і аўтобусы, агітацыя і эстрада, войска і спорт і да т.п. Усё гэта павінна быць прыладаю, сродкам нашага нацыянальнага жыцця, а сталася –зброяй нястрыманай русіфікацыі, дэнацыяналізацыі і разлажэння народа.

Калі косіць каса, то трава расце зноў. Сціналі галовы інсургентаў – вырасталі сыны. Але бяда, калі не каса, а чэрві корань точаць, калі не касец, а агонь з-пад споду сухі тарфяннік паліць, калі не косяць, а паліваюць корань атрутнай вадкасцю, і дрэва чэзне, трава сохне. Вось дзе адрозненне русіфікацыі цяперашняй ад учорашняй. Яно ў выніках і абставінах. Вось дзе знак часу сённяшняга. Калі ўсе ранейшыя русіфікацыі разбіваліся аб стыхійную сілу народнага духу, традыцый, жыццёвага ўкоаду, то цяпер зброяй прагрэсу ў чыноўніцкіх , чужых руках метадычна разбураюцца не толькі мова, традыцыі і нацыянальная культура, але знішчаецца сам этнас.

Тут мала абвінавачваць наш так званы “урад” і галоўных ідэалагічных правіцеляў нашых, што навучаюць матэрыялізму і хлусні, мала іх абвінавачваць ў нацыянальнай здрадзе. Мы – інтэлігенцыя. І на нас місія адказнасці за свае справы перад Бацькаўшчынай. Мы інтэлігенцыя – і на нас абавязак народнага прадстаўніцтва, на нас роля яго заступніцтва і яго асветы. Мы гістарычна абавязаны перад народам і ўсёй нашай зямлёю. За занядбанне абавязкаў гісторыя нам не даруе, як не даравала шляхце.

Саюз пісьменнікаў цяпер адзіная ў Беларусі грамадская арганізацыя, дзе магчыма размова пра нацыянальныя праблемы і пра беларускую мову. Гэта і заканамерна, бо літаратура –перш за ўсё слова. І паглядзіце, як заігрываюць з Вамі, цакаюцца, купляюць і перапрадаюць, як засоньваюць Ваша сумленне дэмагогіяй і хлусьнёю, а самі адкрыта і бесцырымонна, падступнасцю і гвалтам звужаюць моўную сферу вакол нашай літаратуры.

Рука здрайцы і прыблуды цягнецца да Вашага горла і з гідлівай ухмылкай вось-вось гатовы сарвацца з вуснаў падрыхтаваныя гугнявыя словы : “Для каво вы пишэце, вас нихто не чытает, не панимает, зачэм вы едзице даром наш народный хлеб?” І Вам, як і цяпер, пакажуць на дурнога Саўку, што набраўся “истинно-русского” духу, і , натуральна “против белорусского языка”. Вам прывядуць натоўпы блудных сыноў нашай Бацькаўшчыны, абалваненых імі і разбэшчаных, пакажуць на легіёны янычараў і мамелюкоў, выхаваных і атручаных у іхніх школах-душагубках, у войску і інстытутах, на нашай зямлі, за нашыя сродкі, пры нашай маўклівай згодзе, і скажуць: “Вось ваш народ, ён з намі, супраць вас”. І загадаюць, паказваючы на вас: “Укрыжуйце іх!”. Што і будзе зроблена пад смех прыблудаў. Будзьце пэўныя. Адурманены беларус умее нішчыць сваіх.

То якія ж патрэбны Вам лічбы і працэнты, якія аргументы, калі размова павінна весьціся па сутнасці , а не ў прыватнасці, па справядлівасці і па праве. Таму не да розуму Вашага гэты зварот, не да логікі і нават не да сумлення. Гэта ўсё ў Вас ёсць і ўсё вы ведаеце – і лічбы, і п працэнты. Гэтая адозва да Вашага ДУХУ.

Хай б’юцца нашы сэрдцы ўсе разам для Бацькаўшчыны, а не для мамоны, для нашага народа, а не для ўласнай пыхі, для нашай светлай нацыянальнай духоўнай будучыні, а не для матэрыяльнага дабрабыту!

Пытанне пра нашу беларускую мову, пра беларускую школу, пра беларускія вышэйшыя навучальныя ўстановы, пра нацыянальную асвету і адукацыю, пра наша духоўнае нацыянальнае жыццё, пра нашу нацыянальную культуру павінна стаяць на з’ездзе.

Народ наш яшчэ духоўна жывы і моцны, нягледзячы на адступнікаў і здрайцаў. Яны, здрайцы, - не прадукт нашага нацыянальнага жыцця, а вынік трагедыі і хваробы, кароста, балячкі на здаровым целе. Прыйдзе час , і гэтыя блудныя дзеці вернуцца на ўлоне шматпакутнай , святой нашай, дарагой зямлі і многія пакаюцца.

Памятайма, хай не ўпадзе на нас першародны грэх. Не пакрыйце сябе няславай. Мы- беларуская інтэлігенцыя. То хай кожны з нас зможа ў канцы сказаць так, як Купала: “ Я адплаціў народу, чым моц мая была: зваў з путаў на свабоду, зваў з цемры да святла”.

Менск, 11 траўня 1976 Тадэвуш Рэйтан